Pustinja, Vavedenje Presvete Bogorodice, Poćuta kod Valjeva

Po predanju , manastir Pustinja je osnovan u XIII ili XIV veku , kao rudarska crkva , a da je ktitor neko od Nemanjća. Turska dokumenta ga beleže 1572.god. a u crkvi , iznad zapadnih vrata se nalazi zapis u kome stoji da je hram počet sa izgradnjom meseca marta i bi završen 25. juna 1622.god. U svakom slučaju crkva je živopisava 1622.god. a delo je zografa Jovana i Nikolasa iz Makedonije. Jeromonah Joakim prikazan je kao ktitor koji prinosi Bogorodici na dar svoju crkvu. Manastir Pustinju je poharao i skadarski paša Bušatlija , a tokom Prvog srpskog ustanka , više puta bio na udaru, zapisao je 15. oktobra 1826.godine Joakim Vujić. Tokom Prvog svetskog rata austrijska vojska je držala konje u manastirskoj priprati , a prilikom povlačenja odnela je i dva velika zvona.

Ćelije, Sveti arhangeli Mihailo i Gavrilo, Lelić kod Valjeva

Samo 6km od Valjeva na levoj obali rečice Gradac nalazi se ova svetinja , zadužbina kralja Dragutina (1282.-1316.god.) poznatog i kao „sremski kralj“. Drugo pak predanje kazuje da je podignut krajem XlV ili početkom XV veka , u vreme despota Stefana Lazarevića. Turski defteri ga beleže 1560.god. U svakom slučaju , ovaj manastir je vekovima bio oslonac i mesto duhovnih, kulturnih i obrazovnih dešavanja Valjevskog kraja. Pored toga , jedno od mesta , sa značajnim udelom i u podizanju buna protivu Turaka. Kao takvo , početkom 1791.god. zajedno sa 13 crkava valjevskog kraja biva spaljeno. Obnavljan je 1793.god. a u vremenu od 1803. do 1813.god. u manastiru Ćelije bila je Karađorđeva bolnica. Godine 1810. Turci ponovo pale ovu svetinju , a već sledeće godine biva obnovljena. Posle Prvog srpskog ustanka , monasi beže u Srem , ali se ubrzo vraćaju. U periodu od 1837. do 1928.god. Ćelije su i parohijska crkva , za sva okolna mesta. I danas u manastiru postoji ikonopisačka škola.

Rukomija, Sveti Nikola, Kostolac

Mesto Rukomiju pominje srpski knez Lazar krajem XlV veka , u povelji izdatoj manastiru Ravanici, kada je izgleda i podignut. Naziv vodi poreklo od grčke reči „gerokomija“, što znači starački dom, mesto gde se zbrinjavaju stari. U hramu je grob prepodobnog Martirija Sinaita. Turci hram spaljuju do temelja 1813.god. Nova crkva je podignuta 1825.godine. Živopis je novijeg datuma , a živopisao je jeromonah Naum Andrić.

Zaova, Sabor Svetog arhangela Mihaila, Toponica kod Požarevca

Ovaj kraj , šume , proplanci i potoci u okolini nose naziv po manastiru Zaove. Nalazi se na svega 5km jugoistočno od Požarevca , između Morave i Mlave. Nastao je negde sredinom XlVveka. Turci su manastir do temelja porušili u XVl veku , a obnovljen je vek kasnije. Crkva manastira Zaove je „ponovo ozidana“ sa dozvolom i pomoći Karađorđa Petrovića , koji joj je darovao „zemlju za oranje , njive , livade i goru“ , kako beleži Joakim Vujić. Nakon sloma Prvog srpskog ustanka manastir je ponovo u ruševinama. Obnovljen je uz pomoć kneza Miloša.

Gornjak, Vavedenje Presvete Bogorodice, Krepoljani kod Petrovca na Mlavi

Ova svetinja se nalazi kod tzv. Braničevskog Ždrela , u klisuri Mlave , podignuta 1379.god. kao zadužbina kneza Lazara ali i prepodobnog Grigorija Sinaite. Prepodobni Grigorije je bežeći od turske najezde našao utočište u Srbiji. Knez Lazar je izdao osnivačku povelju 1378.god. U steni iznad manastira nalazi se i crkvica Svetog Nikole isposnica u kojoj se podvizavao i Sveti Grigorije Sinait. Rušen je od Turaka više puta , u I Sv. ratu pokraden od Bugara (sve vrednije crkvene i druge predmete , čak i dva zvona) a u II Sv. ratu spaljen od Nemaca i odnete sve dragocenosti , sa osnivačkom poveljom kneza Lazara. Iguman Gornjački Mardarije Zdravković odveden je u konc. logor , u Nemačku , gde je i umro 1942.god.

Zanimljivo je da je manastir Gornjak često pohodio i znameniti srpski pesnik i slikar Đura Jakšić i u njemu su i nastale pesme- „Put u Gornjak“ i „Noć u Gornjaku“.

Vitovnica, Uspenije Presvete Bogorodice, Melnica kod Petrovca na Mlavi

U narodu poznat i kao Viteonica, ovaj manastir podignut je u doba kralja Milutina, a u turskim defterima se pominje 1537.godine. U Inventaru od 1864.god. se spominje da je „crkva patosana belim mermerom, ukrašena iznutra , kao i spolja sa zapadne strane živopisana“. Na manastirskom imanju je sredinom XlX veka podignuta osnovna škola sa internatom , koju je izdržavao manastir. I ranije, ali i tokom Prvog sv. rata manastir je stradao, a temeljno obnovljen 1956.godine. Kao zanimljivost otkrivena je u zidu ugrađena ploča sa Jermenskim natpisom, iz 1218.god.

Koporin, Prenos moštiju Svetog arhiđakona Stefana, Velika Plana

Manastir je zadužbina srpskog despota Stefana Lazarevića, podignut početkom XV veka, svakako posle 1402.god. jer je pored predstave Stefana kao ktitora, tu i titula despota. Tu titulu je dobio posle bitke kod Angore, za viteške zasluge. Najezdom Turaka ni ovaj manastir nije bio pošteđen ni pohara ni rušenja, a zanavlja se 1880.god. Najveću obnovu doživljava nakon II sv. rata, kada u nju dolazi sa delom sestrinstva iz manastira Ćelija, igumanija Sara (Đuketić). U naosu hrama pronađen je 1977.god. grob sa znamenitim ostacima, za koji se pretpostavlja da je grob despota Stefana Lazarevića.